Emir Timurtaş Noyan – İlhanlıların Anadolu Valisi (1316–1327)

İlhanlı Devleti’nin en çalkantılı dönemlerinden birinde Anadolu’nun kaderini belirleyen isimlerden biri hiç şüphesiz Emir Timurtaş Noyan’dır. Çobanlı hanedanına mensup olan Timurtaş, İlhanlı tahtının gölgesinde yükselmiş, Anadolu’nun genel valisi olarak hem siyasi düzeni sağlamış hem de kendi iktidarını güçlendirmiştir. Kimi kaynaklar onu “zalim”, kimileri ise “ikinci Anuşirevan kadar adil” bir yönetici olarak anlatır. Bu zıt değerlendirmeler onun hem sert, hem de halk nezdinde güçlü bir hayranlık uyandıran karmaşık bir lider olduğunu gösterir.

Timurtaş, Anadolu’da bir yandan Moğol otoritesini temsil ederken, diğer yandan kendi hanedanlık hedeflerini gerçekleştirmeye çalışan bir figür olarak tarihteki yerini almıştır.

1. Kökeni ve Yükselişi

Timurtaş, İlhanlı Devleti’nin en nüfuzlu ailelerinden biri olan Çobanlılardandır. Babası Emir Çoban, İlhanlı Devleti’nde emirü’l-ümerâlığa yükselmiş ve Gazan Han ile Olcaytu dönemlerinde devletin en güçlü adamı hâline gelmişti. Bu nedenle Timurtaş daha genç yaşlarda önemli mevkilere getirildi.

1316’da Olcaytu’nun ölümü üzerine tahta geçen Ebû Sa‘îd Bahadır Han, Anadolu’da düzeni sağlamak amacıyla Timurtaş’ı Anadolu Umum Valisi olarak atadı. Timurtaş Konya merkezli bir yönetim kurarak kısa sürede Anadolu’nun gerçek hâkimi oldu.

2. Anadolu’da Sosyo-Politik Durum

Timurtaş’ın yönettiği Anadolu iki farklı toplumsal yapıdan oluşuyordu:

• Türkmen Kırsalı

  • Merkezi otoriteye karşı sert tavır

  • Heterodoks dinî gelenekler

  • Göçebe yaşam tarzı

  • Uç bölgelerde yarı bağımsız hareket eden beylikler

• İranî Kültürün Etkili Olduğu Şehirler

  • Medreseli ulema

  • Ahî teşkilatı

  • Mevlevî ve tasavvuf çevreleri

  • Moğol hâkimiyetini Türkmen baskısından daha güvenli bir seçenek olarak görmeleri

Şehirli halk, Moğolları genellikle düzenin garantisi olarak görürken; Türkmenler Moğollara ve yerleşik yönetime karşı muhalif bir güç oluşturuyordu.
Timurtaş’ın politikası bu iki kesime göre farklılaştı.

3. Anadolu Valiliği Sırasındaki Politikaları

3.1. Türkmenlere Karşı Sert Tedbirler

El-Ömerî’nin yazdığına göre, Anadolu’daki Türkmenler Moğollara “yalandan yüzüne gülüp” içten bağlı değildi. Timurtaş Anadolu’ya gelir gelmez:

  • İtaati reddeden beyliklere sefere çıktı,

  • Bazı beyleri idam ettirdi,

  • Bazı beylikleri doğrudan valiliğe bağladı,

  • Anadolu’da İlhanlı otoritesini sert yöntemlerle tesis etti.

Bu sebeple kaynaklarda onun için “kan dökücü şahsiyet” ifadesi kullanılır.

3.2. Şehirlilere ve Ulemaya Karşı Ilımlı Siyaset

Bu sertliğin aksine şehirlerde adalet ve düzeni öne çıkaran bir politika izledi:

  • Ahî teşkilatına geniş yetkiler tanıdı,

  • Ulemayı destekledi,

  • Mevlevîliği korudu.

Eflâkî, onu “adalette ikinci Anûşirevan” olarak niteler ve halkın ondan memnun olduğunu uzun uzun anlatır.

Timurtaş’ın bu politikası şehirlerde refahı artırmış, güvenliği sağlamış ve Moğol yönetimine bağlılığı güçlendirmiştir.

4. “Mehdi” Olduğunu İddia Etmesi ve Büyük İsyan (1322)

Timurtaş’ın siyasi kariyerinin en kritik bölümü 1322’deki isyanıdır.

Aksarayî ve diğer kaynaklara göre Timurtaş:

“Ben sahipkıran bir hükümdarım, hatta zamanın Mehdî’siyim.”

diyerek otoritesini İlhanlı saltanatının üzerine çıkarmaya çalıştı.

Bu iddia özellikle:

  • Mesiyanik inanışlara sahip Türkmenler,

  • Tasavvuf çevreleri,

  • Moğollardan hoşnutsuz yerel beyler

üzerinde etkili oldu.

İsyanın Sonuçları

Timurtaş isyan etti fakat bir süre sonra:

  • Babası Emir Çoban tarafından teslim edildi,

  • Ebû Saʽîd tarafından affedildi,

  • Ancak otoritesi tartışma konusu haline geldi.

Bu affın ardından Anadolu’ya geri döndü, fakat İlhanlı merkeziyle ilişkisi artık tamir edilemez biçimde bozulmuştu.

5. Son: Memlük Sarayında İnfaz (1327)

İlhanlı merkezinde Çobanlılara karşı başlayan büyük tasfiye hareketinde sıranın kendisine geldiğini hisseden Timurtaş, çareyi Memlük Sultanı’nın himayesine sığınmakta buldu.

1327’de Mısır’a giden Timurtaş:

  • Önce tutuklandı,

  • Ardından Kahire’de idam edildi.

Emir Timurtaş’ın ölümü İlhanlı tarihi için bir dönüm noktası sayılır.
Onun ölümüyle Anadolu’da İlhanlı otoritesinin en güçlü dönemi de sona ermiştir.

6. Mirası ve Halk Hafızasındaki Yeri

Timurtaş’ın ölümünün ardından 10 yıl geçmeden ortaya çıkan “Düzme Timurtaş” olayı, onun halk nezdindeki saygınlığını gösteren en çarpıcı hadiselerdendir.

Sahte Timurtaş ortaya çıktığında:

  • Türkmenler,

  • Moğol kabileleri,

  • Çobanlı taraftarları

onun etrafında binlerce kişiyle toplandı.
Bu olay, Timurtaş’ın halk hafızasında bir kahraman olarak yaşadığını gösterir.

Kaynakça

Birincil Kaynaklar

  • Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr.

  • Eflâkî, Ahmed, Menâkıbu’l-Ârifîn.

  • El-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr.

  • İbn Battûta, Seyahatnâme.

  • Reşîdüddin, Câmiu’t-Tevârîh.

  • Vassâf, Târîh-i Vassâf.

Modern Akademik Kaynaklar

  • Dalkesen, Nilgün. “İlhanlı Valisi Emir Timurtaş’ın İsyanı”, Kebikeç, 2017.

  • Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş.

  • Faruk Sümer, Oğuzlar.

  • Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye.

  • İsmail Aka, İlhanlılar Devri.

  • Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu.

  • Melville, Charles, “Anatolia under the Mongols”, Cambridge History of Turkey.

Ansiklopedi Maddeleri

  • DİA: “İlhanlılar”, “Çobanlılar”, “Eretna”.

  • Encyclopaedia of Islam: “Chobanids”, “Timurtash”.

Yazar ve Telif Bilgisi

📌 Yazar: Türk Tarih Araştırmacısı Ahmet Koç
📌 Web: www.devletialiyyei.com
📌 Telif: Bu metin devletialiyyei.com için özel olarak hazırlanmıştır. İzinsiz kopyalanamaz.

devletialiyyei.com için özel hazırlanmış tarih makalesi