Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, 1635-36 yılında Amasya’nın Köprü (Vezirköprü) kasabasında doğdu. Köprülü Mehmed Paşa’nın oğludur. Annesi buranın voyvodası Yûsuf Ağa’nın kızı Ayşe Hanım’dır. Yedi yaşında iken babasıyla birlikte İstanbul’a gitti; burada dönemin ünlü ilim adamlarından ders aldı ve Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’den mülâzım oldu. On altı yaşından itibaren Ahmed Paşa, Kasım Paşa, Sahn-ı Semân ve Sultan Selim medreselerinde “paşazâde” unvanıyla müderrislik yaptı. Ancak âlimler arasındaki ihtilâf ve dedikodular yüzünden on yıla yakın devam eden bu meslekten babasının sevkiyle ayrılarak mülkiyeye geçti.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa 1659 yılından itibaren Erzurum ve Şam valiliklerinde bulundu. Şam’da yaptığı bazı vergi indirimleriyle halkın sevgisini kazandığı gibi bu bölgedeki tanınmış ailelerden Şihâb ve Ma‘noğulları’nı sindirip devlete vergi vermelerini sağladı. Bu arada Sayda, Beyrut, Safed dolaylarını ayrı bir beylerbeyilik haline getirerek doğrudan merkeze bağladı.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa daha sonra Halep beylerbeyiliğine tayin edildi. Ahmed Paşa, henüz görevinin başına geçmeden merkeze çağrılarak İstanbul kaymakamlığına getirildi. Ancak iki ay kadar sonra babasının rahatsızlanması üzerine Edirne’ye gitti ve önce sadâret kaymakamı oldu, babasının vefatı üzerine de vezîriâzamlığa tayin edildi (1 Kasım 1661).
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa babasından iç meseleleri önemli ölçüde halledilmiş bir ülke devraldı. Ahmed Paşa, on beş yıl süren sadrazamlığı döneminde daha ziyade dış meselelerle meşgul oldu. Önce Erdel meselesini çözmeye çalıştı. Avusturyalılar’ın Erdel prensi yapmak istedikleri Kemeny Janos’un (Kemyanoş) Avusturya’dan aldığı yardım kuvvetiyle Osmanlılar’ın beyliğe getirdiği Apafy Mihaly’ye karşı yürümesi üzerine bir yandan Mihaly’ye mektup gönderirken öte yandan Yanova Beylerbeyi Küçük Mehmed Paşa’yı Erdel’i ve Apafy’yi korumakla görevlendirdi. Ardından Avusturya’ya karşı sefer kararı alındı.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa 13 Nisan 1663’te Edirne’den hareket etti. Ahmed Paşa Belgrad’a ulaştığında Avusturya’dan barış talebi geldi. Eszek’te yapılan iki toplantıda Avusturya elçilerine imparatorlarının Erdel’e saldırarak burada Szekelyhid ve Kolojvar kalelerini zaptettiğini, Kanije civarında Zrinyvar (Yenikale) Kalesi’ni yaptırdığını söyleyerek bunlardan birincisinin iadesini, ikincisinin yıktırılmasını, esir alınan müslümanların hemen serbest bırakılmasını, Kanûnî Sultan Süleyman dönemindeki gibi Avusturya’nın Osmanlı Devleti’ne her yıl 30.000 altın vergi ödemesini istedi. Bu talepler reddedildi. Budin’e varıldığında yapılan istişarede 1605 yılında alınıp Erdel Krallığı’na bağlanan, fakat bir süre önce Avusturya işgaline uğrayan Uyvar üzerine gidilmesi kararlaştırıldı. Kale kuşatma altına alındı. Bu sırada imparatorun ünlü kumandanlarından İtalyan asıllı Raimondo Graf von Montecúccoli kumandasındaki Avusturya ordusu mağlûp edilmiş, Kırım kuvvetleri Viyana önlerine kadar uzanmıştı. Sonunda kale kumandanı Forgách, 24 Eylül 1663’te tarihinde müdafilerin can ve mallarına zarar gelmemesi, ağırlıkların nakli için 400 kadar araba tahsisi, bir günlük erzak verilmesi gibi şartlarla Uyvar’ı teslim etti. Bizzat Köprülüzâde Uyvar’ın fethine, “Allah muîn oldu fetheyledik Uyvar’ı” (1074) mısraıyla tarih düşürdü. Onarılan kale 4000 muhafızla yeteri kadar mühimmat konularak tahkim edildi. Daha sonra Kaplan Mustafa ile Sarı Hüseyin paşaları Novigrad, Nitra (Nytra), Leva (Lewencz) gibi o civardaki kaleleri fethe, Tatar kuvvetlerini de Avusturya elindeki Macaristan içlerine akına gönderdi.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, Erdel Prensi Apafy Mihaly’yi huzuruna kabul etti; bu arada Avusturya başvekiline mektup gönderdi ve Belgrad’a döndü. Amacı kışı burada geçirip ilkbaharda tekrar Avusturya seferine çıkmaktı. Ancak 25 Ocak 1664’te Sigetvar kuşatma altına alınınca Ahmed Paşa Eszek’e hareket ettiyse de o yöredeki beylerin duruma hâkim olduklarını öğrenip geri döndü. Avusturya saldırılarından hasar gören Sigetvar ve Peçuy’a takviye birlikleri gönderdi.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, Kanije’nin kuşatılması, civardaki Yenikale ve Nytra’nın Avusturya’nın eline geçmesi üzerine yeni bir sefere çıktı. Uyvar’ın fethi Avrupa’da büyük heyecana sebep olmuş, papalık, İspanya, Saksonya ve Brandenburg’dan başka Fransa Kralı XIV. Louis de 5000 kişilik gönüllü asker göndermiş, âdeta Batı’da bir kutsal ittifak oluşmuş ve bunlar başkumandan Montecúccoli’nin kumandası altında toplanmıştı. Ahmed Paşa Komran, Egerseg, Egervar, Kemendvar ve Zerinvar gibi kale ve palankaları zaptederek Raab nehri kıyısına ulaştı. Amacı buradaki Yanıkkale’yi almaktı. O sırada Avusturya kuvvetlerinin Kanije kuşatması başarısızlıkla sonuçlanmış, Kanije Beylerbeyi Pantor (Yansur) Hasan Paşa kaleyi kahramanca savunmuştu. İki taraf ordusu Temmuz sonlarında St. Gotthard’da karşı karşıya geldi. 1 Ağustos 1664’te Cuma günü sabahtan başlayan savaş genellikle Türkler aleyhine cereyan ettiyse de burada Osmanlı kuvvetleri iddia edildiği gibi tam bir bozguna uğramadı. Osmanlı kaynakları bu savaşı küçük bir çarpışma olarak nitelerken Batı kaynakları bunu abartarak Osmanlı kuvvetlerinin imha edildiğini belirtir. Bu olumsuz duruma rağmen Ahmed Paşa, 10 Ağustos’ta Avusturya elçisiyle Vasvar (Eisenburg) Antlaşması’nı yapmayı başardı. On maddelik antlaşma ile Türk istekleri önemli ölçüde karşılandı. Varad ve dolayları hemen tahrir edilerek eyalet haline getirildi.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa bu eyaletten kendine düşen payı buradaki hayratına vakfetti. Bir süre İstolni Belgrad ovasında bekleyen Ahmed Paşa, Avusturyalılar’ın Uyvar’ı kuşatacağı haberinin gelmesi üzerine bu kale önlerine gitti. Civarda bazı küçük çaplı çarpışmalar olduysa da bunlar Vasvar Antlaşması’nı etkilemedi, daha önce yapılan antlaşma onaylanarak yürürlüğe girdi. Ahmed Paşa da 1665 yılı ortalarında Edirne’ye döndü. Aynı yıl içinde IV. Mehmed’le birlikte Çanakkale Boğazı istihkâmlarını inceledi. Bu sırada bir başka önemli konu Girit meselesiydi. Özellikle yıllardır kuşatma altında tutulan Kandiye alınarak bu meseleye bir son verilmek isteniyordu. Nihayet Ahmed Paşa Girit seferine çıktı (15 Mayıs 1666). Kandiye önlerinde toplanan Osmanlı kuvvetlerinin sayısı 70.000’e ulaşmıştı. Bu arada yirmi kadar Mısır gemisiyle Kaplan Mustafa Paşa kumandasındaki Osmanlı donanması da yardıma gelmişti. Kuşatma 25-26 Mayıs 1667 gecesi başladı. Venedik başkumandanı Morosini’nin kaleye gelerek savunmayı bizzat ele almasından sonra çarpışmalar şiddetlendi. Venedikliler’e papalık ve Malta donanmaları destek veriyordu. Bütün yaz devam eden kuşatmaya kış gelince ara verildi. İlkbaharda Mısır ve Garp ocaklarından gelen gemilerin yardımıyla Muharrem Haziran 1668’de kuşatmaya tekrar başlandı. Bunun üzerine Venedikliler, Tesalya Yenişehri’nde olup Girit’e geçme hazırlıklarında bulunan padişaha elçi göndererek barış isteklerini bildirdiler. IV. Mehmed’in vezîriâzama yolladığı hatt-ı hümâyunda, fetih gerçekleşmeyecekse gelecek seneki mühimmat ve askerî yardımın imkânsızlığının bildirilmesinden müteessir olan Ahmed Paşa yazdığı cevapta fethin çok yakın olduğunu ve kuşatmanın devamının gereğini ifade ediyordu. Ayrıca padişahın musâhibi Mustafa Paşa’ya, eniştesi Merzifonlu Mustafa Paşa’ya, Şeyhülislâm Minkārîzâde Yahyâ Efendi’ye ve padişah hocası Vanî Mehmed Efendi’ye de mektuplar göndererek mânevî desteklerini istiyordu.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa 1668 kışını yine siperlerde geçirdi; ertesi yılın haziranında Kandiye kuşatmasının üçüncü devresi başladı. Sonunda Venedikliler kaleyi teslime karar verdiler. İki taraf temsilcileri arasında birkaç gün süren görüşmelerin ardından 6 Eylül 1669 tarihinde on sekiz maddelik teslim şartları belirlendi. Bazı küçük kaleler dışında Kandiye dahil bütün Girit’in teslimi, Venedikliler’in haraç vergisi ödemeye devam etmesi; esirlerin mübadelesi gibi şartlarla üç hafta süren tahliyeden sonra Vezîriâzam Ahmed Paşa şehrin anahtarlarını teslim aldı. Böylece yaklaşık çeyrek asırdır sürmekte olan Girit’in fethi Suda, Spinalonga ve Granbusa kaleleri dışında tamamlanmış oldu.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, başta Morosini olmak üzere işgal kuvvetlerine ve şehir sakinlerine bütün menkul mallarıyla adayı terketme izni verdi. Kandiye’de kendi adına bir cami yaptırıp buraya önemli vakıflar bırakan Ahmed Paşa o kışı Girit’te geçirdikten sonra üç buçuk yıl kadar kaldığı bu adadan ayrılarak 1 Temmuz 1670’de Edirne’ye döndü.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, Girit meselesinin sonuçlandırılmasının ardından bir süre iç ve dış problemlerle ilgilendi. Muhtemelen Fransızlar’ın Avusturya ve Girit savaşları sırasındaki tutumları yüzünden kapitülasyonları yenileme isteğine pek sıcak bakmadı. Müteferrika Süleyman Ağa’nın Paris’e elçi olarak gönderilmesinden sonra 1672 yılında İstanbul’a gelen elçi Marquis de Nointel’i de soğuk karşılamış, muahede ancak ertesi yıl yapılabilmişti.
IV. Mehmed Tesalya Yenişehri’nde iken Sarıkamış, Barabaş ve Potkalı gruplarından oluşan Ukrayna Kazakları hatmanı Doroşenko bir elçi göndererek Leh kralından ve Kırım Tatarları’ndan şikâyette bulunmuştu. Bu durumdan rahatsız olan Âdil Giray kendi tayin ettiği bir başka hatmanı Doroşenko üzerine göndermiş, bundan yararlanmak isteyen Leh kralı da Kazaklar’ın bazı kalelerini işgal etmişti. Son gelişmeler üzerine Kırım hanını değiştiren Osmanlı hükümeti Leh kralına mektup göndererek taarruzdan vazgeçmesini istedi. Lehistan kralından olumlu bir cevap gelmemesi üzerine de bu ülkeye sefer kararı alındı.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa, bizzat padişahın da bulunduğu orduyla 4 Haziran 1672’de Lehistan’a hareket etti. Sefer sırasında başta Kamaniçe olmak üzere 27 Ağustos 1672’de İlba (Lwow / Lamberg), Bucaş (Buczacz), Yazlavitse (Jazlowiec), Lublin, İzvanca (Zwanic) kaleleri alındı. Bunun sonunda 18 Ekim 1672’de imzalanan Bucaş Antlaşması Lehistan’a Podolya’yı kaybettirmiş, Ukrayna’yı Osmanlı himayesindeki Doroşenko’ya bıraktırmış ve Lehistan’a Kırım’dan başka Osmanlı Devleti’ne de her yıl 220.000 duka altını vergi verme külfeti getirmiştir. Fakat kral tarafından onaylanan antlaşma diyet meclisince tasdik edilmediğinden şartları da uygulanmadı. Bu yüzden daha sonraki yıllarda da Lehistan’a karşı seferlere girişildi.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa bunların ilk ikisine de katılmıştı. Avusturya ve papalığın yardım ve destekleriyle Hotin’in kuşatılmasının ardından Eflak ve Boğdan voyvodalarının da Lehistan tarafını desteklemeleri sebebiyle 10 Kasım 1673’te bu kale elden çıktı. Soğukların başlamasıyla Babadağı’nda kışlayan Fâzıl Ahmed Paşa ertesi yıl padişahın yanında yeniden sefere çıktı.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa Kırım kuvvetlerinin Hotin’i aldığını duyunca yönünü değiştirerek Osmanlı himayesindeki Ukrayna’nın merkezi Çehrin’e hücum eden Ruslar’a karşı koymak üzere bu ülkeye girdi. Kopniçe ve Ladjin (Ladyzyn) gibi birkaç kaleyi tahrip ve zaptetti. Bu arada yeni Lehistan Kralı Sobieski’nin Podolya ve Ukrayna’yı geri almak için yolladığı elçisini kabul etti ve bir mektupla geri gönderdi. Kırım kuvvetlerinin de yardımıyla Ruslar’ın Ukrayna’dan çıkarıldığını duyunca ve o sırada sağlığı da bozulmuş olduğundan sınır boylarının meselelerini bazı vezirlere havale ederek Edirne’ye döndü.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa bir süre sonra İstanbul’a geldi. Ahmed Paşa’nın sağlık durumu iyice ağırlaştı; hatta divan toplantılarına başkanlık edemez hale geldi. İstanbul’dan Silivri’ye kadar deniz yoluyla, oradan de kara yoluyla Edirne’ye giderken Çorlu-Karıştıran arasındaki Karasinit köyü civarında bulunan Karabiber Çiftliği’nde 3 Kasım 1676’da gecesi vefat etti. Cenaze namazı orada kılındıktan sonra naaşı İstanbul’a getirilerek babasının Çemberlitaş’taki türbesine defnedildi. Ölüm sebebinin istiskā (siroz) hastalığı olduğu belirtilir. Dönemin şairleri tarafından zafer ve fetihleriyle ölümüne tarihler düşürülen Ahmed Paşa’nın 1000 kese akçesi İç Hazine’ye alınmıştır.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa aralıksız on beş yıldan fazla sadâret makamında kalan Köprülüzâde Ahmed Paşa bu sürenin yaklaşık dokuz yılını cephelerde geçirmiş ve genellikle başarılı olmuştur. Yerli ve yabancı tarihçiler tarafından itidalli, müsamahakâr, sabırlı, azimli, ileri görüşlü; ilmin ve âlimlerin, sanatın ve sanatçıların hâmisi; babasının aksine yumuşak kalpli, dindar, âdil, rüşvet düşmanı, zeki, cömert, istişareye önem veren ve en yaygın olarak da kendisine lakap olarak verilen “fâzıl” bir kişi olarak anılır.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa özellikle fıkıh ve felsefe alanında derin bilgisi olduğu da belirtilir. İcâzetli bir hattat olduğundan da söz edilen Ahmed Paşa babasının vasiyeti üzerine Anadolu’daki vakıflar, Rumeli’de yarım kalmış içtimaî ve dinî müesseselerle İstanbul Çemberlitaş’taki tesisleri tamamlamıştır. İpşir Mustafa Paşa ve hanımı Ayşe Sultan’dan intikal eden Çemberlitaş’taki konağının yanında yaptırdığı kütüphanesine değerli kitaplar vakfetmiştir. Uyvar’da, Kandiye’de ve Kamaniçe’de camileri ve vakıfları, İzmir’de inşası sonradan tamamlanmış bir hanı vardır. Kandiye’deki camisinde de bir kütüphane tesis eden Ahmed Paşa’nın her seferi için müstakil eserler yazılmıştır. Uyvar seferi için Mehmed Necâti, Tâib Ömer, Mustafa Zühdü; Kandiye seferi ve bu kalenin fethi için mühürdarı Hasan Ağa, Ahmed Hamdi; Lehistan seferi için şair Nâbî ve Hacı Ali Efendi birer kitap kaleme almışlardır. Mühürdar Hasan Ağa’nın 1672’de ölmesi üzerine zengin kütüphanesinin Ahmed Paşa’ya kaldığı anlaşılmaktadır. Dönemin şairlerinden Mezâkī Süleyman, Neşâtî ve Fennî ile pek çok eserin müellifi olan Hezarfen Hüseyin Efendi himaye ettiği kişilerdendir. Çemberlitaş’ta yaptırdığı Vezir Hanı’nın içinde mescidi bulunan Ahmed Paşa’ya ithafen Müezzinzâde Şâban Efendi bir tefsir kaleme almıştır. Osmanlı Müellifleri’nde kendisine Kandiye kuşatmasıyla ilgili bir eserle Arapça bir divan izâfe edilirse de bu doğru değildir.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa’nın kardeşi Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa 1689-1691 yılları arasında, bunun oğlu Köprülüzâde Nûman Paşa ise 1710 yılında üç ay kadar sadrazamlık yapmıştır.
Kaynak: İslâm Ansiklopedisi
