Biruni

Biruni

Bîrûnî, 4 Eylül 973 tarihinde Harizm’ın merkezi olan Kas (günümüzde Köhneürgenç) şehrinde doğmuş ve bilim dünyasına damgasını vuran bir âlim olarak tarihe geçmiştir. Harizm bölgesi, Fars, Soğd ve Türk unsurlarını bir arada barındıran bir yapıya sahipti. Bu çok kültürlü ortam, Bîrûnî’ın etnik kökeni konusunda farklı yorumlara yol açsa da eserlerinde Türk diline ve kültürünü vurgulaması, Türk kökenli olduğuna dair güçlü kanıtıdır.

Bîrûnî’nin ailesine dair fazla bilgi bulunmamakla birlikte, kendi ifadelerine göre babasını bile tanımamış ve ailesinin kimliği yerine ilim yoluna kendini adamıştır. Harizmşahlar’ın himayesinde matematik, astronomi ve coğrafya gibi alanlarda yetişmiş ve henüz 17 yaşında ilk rasatını gerçekleştirerek bilimsel kariyerine çok erken bir yaşta adım atmıştır. Bu erken yaşlarda, Harizmşahlar’ın sarayında önemli bir bilimsel çevreye katılmış ve bölgeye damga vuran âlimlerden biri olan İbn Irak’ın öğrencisi olmuştur.

Bilimsel Kariyerinin İlk Yılları

Bîrûnî’nin bilimsel kariyeri, Harizmşahlar’ın Mâmûnî hanedanı tarafından devrilmesiyle bölgeyi terk etmek zorunda kalmasıyla yeni bir döneme girmiştir. Bu dönemde Rey, Gîlan ve Buhara gibi şehirlerde yaşamış ve bu sırada Ziyârî hükümdarı Kâbûs b. Veşmîgîr’in himayesinde çalışmış, “el-Âsârü’l-Bâkiye” adlı eserini kaleme almıştır. Bu eser, dönemindeki takvim sistemlerini, tarihsel olayları ve çeşitli milletlerin dönemlere bakış açısını bilimsel bir perspektiften sunan kapsamı bir çalışmadır.

Gazne Yılları ve Hindistan Seyahatleri

Bîrûnî’nin hayatında dönüşüm noktalarından biri, Gazneliler’ın hükümdarı Sultan Mahmud’un hizmetine girmesiyle yaşanmıştır. Sultan Mahmud’un Hindistan seferlerine katılan Bîrûnî, bu vesileyle Hint medeniyetine dair kapsamılı araştırmalar yapmış ve Sanskritçe öğrenmiştir. Bu bilgilerini “Taḥḳīkī Mâ li’l-Hind” adlı eserinde toplamış ve Hint kültürü, dini ve bilimsel birikimi hakkında detaylı bir eser ortaya koymuştur. Bu eser, Hindoloji alanında öncü niteliğindedir.

Hindistan seyahatleri boyunca, Hint dinlerinin yapısı, matematik ve astronomideki katkılarını kaydetmiş; Hint bilim adamlarıyla birebir görüşerek onların bilgilerini derinlemesine anlamış ve dönemin bilim dünyasına taşımıştır. Bîrûnî, bu süreçte kendisini bir gözlemci olarak tanımlamış ve her gözleminin gerçeklere dayandırılması gerektiğini vurgulamıştır.

Bilime Katkıları

Bîrûnî, otuzdan fazla bilim dalında eserler vermiş, çok yönlü bir bilim insanıdır. Astronomi, matematik, coğrafya, tıp, mineraloji ve dinler tarihi gibi alanlarda yazdığı eserler, döneminin çok ilerisindedir. Bâzı önemli eserleri şöyledir:

1. el-Âsârü’l-Bâkiye (Şehirlerin ve Milletlerin Tarihi): Takvim sistemleri ve çeşitli medeniyetlerin tarihine dair bilgiler sunar.
2. Taḥḳīkī Mâ li’l-Hind: Hindistan’ın dini, sosyal yapısı ve bilimsel gelenekleri hakkında detaylı bilgiler içerir.
3. el-Kanûnü’l-Mesûdî: Astronomi ve coğrafya alanında yazılmış, bilimsel verilerin çözümünü sunan bir eser.
4. Kitâbu’t-Tahkıkât: Coğrafya ve matematiği birleştiren, yeryüzünün çapını bilimsel metodlarla hesaplayan bir çalışma.
5. eṣ-Ṣaydela fi’t-Tṯûb: Tıp ve eczacılık alanındaki çalışmalarını kapsayan bir eser.

Astronomide gözleme dayalı bilimsel metotları ilk kullananlardan biri olarak, Gökyüzü’nün hareketlerini sistematik bir şekilde kaydetmiş ve coğrafi koordinatları hesaplamada çağının ötesine geçmiştir. Eserlerinde Türk diline ve kültürüe dair ifadelere yer vermesi, bilimsel metodolojisini etnik kökeniyle harmanladığını göstermektedir.

Bîrûnî ayrıca, yeryüzünün çapını bugünkü hesaplamalara çok yakın bir şekilde hesaplamış; madenlerin yoğunlukları ve farklı bölgelerdeki bitki özellikleri üzerine yazılarıyla mineraloji ve botanik bilimine öncülük etmiştir. Tıpta ise, hastalıkların tedavisinde gözleme dayalı çözümler sunmuş ve döneminin Şifa geleneğine bilimsel bir perspektif kazandırmıştır.

Son Yılları ve Mirası

Bîrûnî, 80 yaşının üzerinde Gazne’de vefat etmiştir. Vefat tarihi kesin olmamakla birlikte, 1051 veya 1052 yıllarında hayata gözlerini yumduğu tahmin edilmektedir. Ölümünden kısa bir süre önce bir dostuyla ferâiz hesaplamaları yaparak son bilimsel çalışmasını gerçekleştirdiği bilinmektedir. Yaşamı boyunca bilginin şanına yakışır bir alçakgönüllülük sergilemiş ve gerçeği arama yolunda ömrünü adamıştır.

UNESCO tarafından adına etkinlikler düzenlenen Bîrûnî, çağının ötesindeki bilimsel yaklaşımı, çok yönlülülüğü ve mirasıyla dünya bilim tarihindeki yerini almıştır. Eserleri ve bilimsel mirası, modern bilimin temel taşlarını oluşturmaya devam etmektedir.

 

Ahmet KOÇ

Tarih Araştırmacısı ve Yazarı