Kutalmış
Kutalmış, Selçuklu Hanedanı’nın önemli bir ismidir. Babası Arslan Yabgu’dur ve Tuğrul Bey ile Çağrı Bey’in amcaoğludur. Hayatı boyunca hem büyük bir komutan hem de taht mücadelesinin güçlü bir aktörü olmuştur. Oğlu Süleyman Şah, Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurarak babasının mirasını Anadolu’ya taşımış ve yeni bir devletin temelini atmıştır.
🌿 Gençlik ve Zor Yıllar
Kutalmış’ın gençliği Gazneli Mahmud döneminde büyük zorluklarla geçti. Babası Arslan Yabgu, Gazneli Mahmud tarafından hileyle yakalanarak Hindistan’daki Kalincar Kalesi’ne hapsedildiğinde Kutalmış da onunla birlikte zindana atıldı. Ancak Kutalmış bir yolunu bulup kaleden kaçtı ve Buhara’ya döndü. Burada topladığı Oğuz kuvvetleriyle babasını kurtarmak için yıllarca mücadele etti fakat başarılı olamadı. Babasının zindanda ölümü üzerine amcazadeleri Tuğrul ve Çağrı Bey’le güç birliği yaptı.
⚔️ Büyük Seferler ve Zaferler
Kutalmış, 1040 Dandanakan Zaferi’nden sonra Cürcân ve Damgan seferlerinde görev aldı. Sonrasında Azerbaycan ve İrmîniye seferlerine katıldı, Bizans’ın Arrân’daki Debîl saldırısını püskürttü. 1048 yılında Pasinler Ovası’nda Bizans’a karşı büyük bir zafer kazandı; Kālîkalā (Erzurum) ele geçirildi, Bizans ordusu bozguna uğratıldı ve Gürcü Kralı Liparit esir alındı.
1053-1054 yıllarında Kars’a sefer düzenleyip şehri fethetti. 1055’te Tuğrul Bey ile birlikte Bağdat’a giderek Selçukluların itibarını güçlendirdi. Arslan el-Besasiri’ye karşı Musul ve Sincar seferine çıktı, Sincar yakınlarında yapılan savaşı kaybetse de sağ kurtulmayı başardı. 1058 yılında Tuğrul Bey’in halife tarafından “Doğu ve Batı’nın hükümdarı” ilan edildiği muhteşem törende Kutalmış en ön saflardaydı.
👑 Taht Mücadelesi ve İsyan
1061’de Kutalmış, Tuğrul Bey’e isyan etti. İsyanın arka planında, Tuğrul Bey’in Çağrı Bey’in dul eşiyle evlenip onun oğlu Süleyman’ı veliaht ilan etmesi etkili olmuştu. Kutalmış, Arslan Yabgu’nun en büyük oğlu olarak taht üzerinde hak iddia etti.
Damgan yakınındaki Girdkûh Kalesi’ne çekildi, gönderilen Selçuklu ordularını mağlup etti. Tuğrul Bey bizzat kuşatmaya geldi, başarılı olamayınca kuşatma Amidülmülk el-Kündürî’ye bırakıldı. Barış görüşmelerinde Kutalmış dört şart koştu: kendisine zarar verilmeyeceğine ağır yemin, tazminatsız affedilme, Süleyman’ın kız kardeşiyle evlenme izni ve gelirli bir vilayet verilmesi. Ancak ağır yemin talebi karşılanamayınca müzakereler başarısız oldu.
⚔️ Rey Yürüyüşü ve Son Savaş
Tuğrul Bey’in 1063’teki ölümü, Kutalmış için fırsat oldu. Hemedan ve Rey arasındaki Türkmenleri yanına aldı, yaklaşık 50.000 kişilik orduyla Rey üzerine yürüdü. Amidülmülk, doğudan yaklaşan Alp Arslan’ın desteğine bel bağlayarak şehirde onun adına hutbe okutmaya başladı.
Kutalmış Rey’i kuşattı, ancak Alp Arslan’ın öncü kuvvetleri Damgan’a ulaşınca geri çekilip Dihinemek denilen mevkide su kanallarını değiştirerek Alp Arslan’ın yolunu bataklığa çevirmeye çalıştı. Fakat planı işlemedi, Alp Arslan bataklığı aşıp ordusunu yendi. Kutalmış’ın kardeşi Resul Tegin ve oğlu Süleyman esir alındı.
Kutalmış, geri çekilirken kayalıklarda atından düşerek hayatını kaybetti. Cenazesi Rey’e götürüldü ve Tuğrul Bey’in türbesine defnedildi. Alp Arslan, bu büyük rakibinin ölümüne çok üzüldü ve matem tuttu.
🌙 Dünya Görüşü ve İnanç
Kutalmış’ın hocası ve kayınpederi Türkmen Danişmend Ali Taylu idi. Ali Taylu’nun oğlu, Anadolu’daki Danişmendliler’in kurucusu Melik Ahmed Gazi’dir. Bu aile bağlantısı, Kutalmış’ın sadece bir savaşçı değil, aynı zamanda akide ve kültür dünyasında da etkili bir figür olduğunu gösterir. Mutezile mezhebine mensup olması, dönemin önemli isimlerinden Kündürî ile de zihinsel yakınlığını açıklar.
🏹 Miras ve Hatıra
Kutalmış, Selçuklu tahtına çıkamadı ama Anadolu’ya yol açan büyük göç dalgasında kritik bir rol oynadı. Oğlu Süleyman Şah, Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurarak hem babasının hem de Selçuklu Hanedanı’nın mirasını yeni bir çağa taşıdı. Bugün Türk tarihinin dönüm noktalarından biri olarak anılan Kutalmış, hem bir savaşçı hem de bir yol açıcı olarak hatırlanır.
Hazırlayan: Ahmet Koç – www.devletialiyyei.com