Teoman Han
Teoman Han, Asya Hun Devleti’nin kuruluşuna dair en net bilgi Teoman döneminde olduğu için, devletin kuruluşu Teoman ile birlikte (M.Ö. 220) kabul edilir.
Teoman Han, Teoman (T’ou-man), M.Ö. 220-209 döneminde Asya Hun Devleti‘ne hükümdarlık yapmış olan Türk Başbuğu, Mete Han‘ın da babasıdır. Çin kaynaklarında; Hun devletinin yöneticileri “Tanhu (Şanyü)” olarak anılmaktadır. Bu kelimenin; kumandan, kaan, hanya da imparator gibi bir anlamı olduğu tahmin edilir.
Asya Hun Devleti’nin kuruluşuna dair en net bilgi Teoman döneminde olduğu için, devletin kuruluşu Teoman ile birlikte (M.Ö. 220) kabul edilir.
Çin tarihinde M.Ö. 481 ile M.Ö. 256 yılları arasındaki “Savaşçı Devletler Çağı” toplulukları, sürekli savaş halinde olduğu için askerlik ve silah ihtiyacı artmıştı. Çin’de yaşanan bu karmaşık dönemde kuzeyden de Hunlar’ın akınları başlamıştı. Akınlara kendi imkanlarınca karşı koyan köylüler de yeterli olmayınca herkes tarafından bilinen meşhur “Çin Seddi“nin yapımına başlandı. Çin Seddi‘nin yapımı M.Ö. 214 yılında tamamlandı. Bu yapı günümüzde hala bir “dünya harikası” olarak bilinmektedir.
Bu dönemden sonra, Çin’de tek güç haline gelen Ch’in Devleti hükümdarı Shih Huang-Tiilk olarak kuzeydeki boyları hedef almıştır. Ünlü general Meng Tien, Çin kaynaklarına göre 100.000 kişilik bir orduyla Hunlar’a saldırmış ve Hunlar’ın en önemli otlağı olan Ordos Bölgesi‘ni ele geçirmiştir. Bu şekilde ilk yenilgilerini alan Hunlar, Gobi Çölü ve İç Moğolistan‘a püskürtülmüşlerdir.
Bu savaş Hunlar’a karşı ilk kez büyük bir galibiyet alan Çinliler’in umutlanması ve ilk yenilgi alan Hunlar’ın, Çin’den gelen tehlikenin farkına varıp, boyların birleşmesini sağlaması açısından önemlidir. M.Ö. 209 yılında Ch’i hükümdarının ve generalinin ölmesiyle iç karışıklık çıkmıştı. Bu durumdan faydalanan Teoman Sarı Irmak’ı aşarak yeniden Çin’in içlerine girmiştir.
Teoman – Mete Mücadelesi
Teoman‘ın ikinci eşi ve Mete (Motun)’nin üvey annesi, tahtın meşru varisi olan Mete(Motun)’nin yerine kendi oğlunun tahta geçmesi gerektiğini düşünüyordu. Mete, üvey annesinin kışkırtmaları sonucunda, İpek Yolu üzerinde oturan Yüeçiler’in yanına rehin olarak gönderildi. Böylece Mete’nin dünya görüşü genişlemiş ve batı medeniyetleri hakkında bilgisi olan bir devlet adamı haline gelmişti.
Daha sonra Yüeçiler’in elinden kurtulmayı başaran Mete bu hareketiyle, babası Teomantarafından takdir edildi ve himayesi altına 10.000 atlı birlik verildi. Bu olay Çin yıllıklarında şu şekilde anlatılmıştır;
“Teoman’ın adı Mete olan büyük bir oğlu vardı. Daha sonra Teoman başka bir hanımından bir erkek çocuk sahibi daha oldu. Artık Mete’yi ortadan kaldırmak ve yerine küçük oğlunu varis yapmak istiyordu. Bu yüzden o, Mete’yi Yüe-çiler’e rehin olarak gönderdi. Mete Yüe-çiler’in yanında rehin bulunduğu sırada, Teoman ansızın Yüe-çiler’e saldırdı. Bu sebepten Yüe-çiler Mete’yi öldürmek istediler; ancak Mete iyi bir at aldı ve memleketine kaçtı. Teoman, oğlunun kabiliyetini takdir etti ve idaresine on bin atlı askerden oluşan büyük bir birlik verdi.”
Babasına güvenemeyeceğini düşünen Mete darbe hazırlıkları yapmaya başladı. Sonunda babasına karşı giriştiği iktidar kavgasını kazandı ve M.Ö. 209 tarihinde Huntahtına geçerek Mete Tanhu (Mete Han) oldu. Mete’nin babasına karşı yaptığı hazırlık Çin yıllıklarında şu şekilde anlatılmıştır;
“Mete, hedefe giderken, ıslık çıkaran bir ok yaptı. Atlı okçu birliğinin eğitimi esnasında kendisi bu oku nereye atarsa, askerlerin de hep birlikte o hedefi vurmalarını emretti. Emrine uymayanları idam ettireceğini söyledi. Bir gün Mete, okunu çok sevdiği atlarından birine yöneltti. Kendisiyle birlikte emrindekilerin de oklarını ata atmalarını emretti. Mete böylece emrindeki askerlere kendisine tam bir itaatle bağlanmalarını istemişti. Mete askerlerine uzun ve meşakkatli bir eğitim sürecinden sonra onlara güvenebileceğini anlamıştı. Mete bir süre sonra güvendiği askerleriyle babası Teoman’a karşı taht mücadelesine girişti. Mücadeleyi kazanarak Hunların yönetimini ele geçiren Mete Han kısa sürede diğer Türk ve Moğol boylarını hakimiyet altına almayı başardı.”
Teoman, ikinci eşi ve bu eşinden olan oğlu, 10.000 kişilik ordusu ile üstüne yürüyen Mete Han tarafından öldürüldü (M.Ö. 209).
